آداب و رسوم شب یلدا یکی از سنت های زیبا و قدیمی ایرانیان است. که از زمانهای قدیم تا کنون هر ساله جشن گرفته می شود.
یلدا یک واژه سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در بین مسیحیان رواج داشته است. ابوریحان بیرونی، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد کرده است و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. به نظر می رسد که مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و به ایران مهاجرت میکنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا میکند.
شب چله در حقیقت همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز میشود به آن شب چله میگویند.
چله زمانهای قدیم در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آنها دو موقع از سال را به نام چله میشناختند. چله تابستان که از تیر شروع میشد و چله زمستان که از دیماه. چلهها هر کدام به دو دوره تقسیم میشدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک مینامیدند.
چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز میشود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول میکشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم میرساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار میگویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق میافتد.
تاریخچه و آداب و رسوم شب یلدا
تاریخ شب یلدا و قدمت آن به حدود هفت هزار سال (یا بیشتر) بازمیگردد و تا به امروز یکی از باستانیترین رویدادهای ایران است.
در زمانهای قدیم مردم ایران کشاورزی میکردند آنها فهمیده بودند که نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاهتر و شبها بلندتر میشود، و به دلیل کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمیکرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شبهای طولانی جشنی برپا و تلاش میکردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.
آنها به شب یلدا، شب زایش خورشید میگفتند ومعتقد بودند که در این روز خورشید دوباره از نو و قدرتمندتر از همیشه متولد میشود و تابش نور قویتری را بر مردم به ارمغان میآورد.
در جشن شب یلدا سعی میکردند خوراکی های بیشتری سر سفرههای خود بگذارند و به مرور زمان که این جشن همهگیرتر شد، مردم سعی کردند که با برگزار کردن جشنهای همگانی شکرگذاری خود را برای طلوع دوباره آفتاپ پرقدرت بر فراز آسمان بیان کنند.
آنان از ابتدای غروب به جشن و پایکوبی میپرداختند و حین بامداد تا طلوع منتظر آفتاب مینشستند و وقتی خورشید طلوع میکرد به یکدیگر تبریک میگفتند و به سمت خانههایشان میرفتند و آن روز را کاملا استراحت میکردند.
یکی دیگر از روایتهایی که راجع به شب یلدا وجود دارد این است که حضرت مسیح نیز در روز انقلاب زمستان متولد شده است و اگر دقت کرده باشید عید کریسمس و عید یلدا، هر دو در امتداد یکدیگر برگزار میشوند و مسیحیهای ایران علاوه بر جشن شب یلدا، جشن کریسمس خود را نیز برگزار میکنند.
تا به حال منبع دقیقی وجود ندارد که شب یلدا از چه تاریخ باستانی شروع شده است اما با توجه به کشفیات تاریخی که از ظروف زمان قدیم و جشنهای یلدا پیدا شده، مشخص است که تاریخ آن حداقل به هفتهزار سال پیش باز میگردد.
خوراکیهای شب یلدا
سفره شب یلدا شامل میوههای مخصوص، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات است. در شب چله در دوران قدیم، سفرهای به نام میَزد پهن میکردند. آنها میوههای تر و خشک، آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک بر سفره میگذاشتند. لرک از اجزای اصلی این سفره بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب میآمد. از اجزای دیگر این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم را میتوان نام برد. بَرسَم وسیلهای برای دعاخوانی است که از جنس شاخه گیاهی خاص یا فلز برنج و نقره ساخته میشود. برای داشتن یک سفره یلدای شیک و پر از لذت، میتوانید سفارش پک پذیرایی یلدا را بدهید تا خوراکیهای شب یلدا بهصورت حرفهای و زیبا برای شما آماده شوند.
میوههای شب یلدا
یکی از رسوم شب یلدا باید گذاشتن میوه ها در سفره است دو میوه انار و هندوانه بیشترین شهرت را در بین میوههای یلدایی دارند اما دیگر میوهها مانند خربزه، پرتقال، نارنگی و خیار نیز معمولا در سفرهها وجود دارند.
دلیل تاکید زیاد بر میوه انار، به خاطر این است که در زمانهای دور و قدیم همیشه انار را میوه مقدسی میدانستند و سعی میکردند که در تمامی اعیاد از انارهای قرمز بر سر سفرهها قرار دهند.
هندوانه هم که میوهای تابستانی است و دلیل وجود آن در سفره شب یلدا علاوه بر سرخیش نمادی از خورشید است و یادآور گرمای تابستان و حرارت است.
شعرخوانی و فال حافظ از آداب و رسوم شب یلدا
این رسم قدمت باستانی ندارد اما از زمانهای قدیم این سنت باب شده است که بعد از جمع شدن افراد خانواده در کنار یکدیگر، به رسم احترام بزرگ فامیل همه را دور یکدیگر جمع میکند و از اشعار قدیمی ایرانی بازخوانی میکند.
فال حافظ نیز تقریبا در تمام خانوادههای ایرانی و در شب یلدا رایج است. به این شکل که فرد بزرگ خانواده برای تک تک اعضای خانواده فال حافظ میگیرد و نگاهی به سرنوشت آنها از دیدگاه حضرت حافظ میاندازد که خب صمیمیت خاصی را در خانواده به جریان میاندازد.
روشن کردن آتش در شب یلدا
از آداب و رسوم شب یلدا در دوران باستان، روشن کردن آتش در شب یلدا یکی از سنتها بود اما به مرور زمان و خصوصا در دوره جاری، این عادت کمرنگتراز گذشته شده است. البته هنوز خانوادههای ایرانی هستند که بر این سنت اصیل پایدارند.
جشن یلدا برای عروس
یکی از آداب و رسوم شب یلدا این است که تازه عروسهایی که البته هنوز به خانه همسر نرفتهاند در این شبها در خانه خود منتظر خانواده همسر میمانند تا خانواده داماد با کادو، میوه، جواهرات و … به استقبال عروس بروند و معمولا خانواده عروس و داماد در این مراسم، شب یلدا را با یکدیگر سپری میکنند و به اصطلاح «یلدابرون» به آن می گویند.
شب یلدا برای عروس به همراه هدایای زیبا
طبق سنتهای قدیمی، عروسها و کسانی که در دوران عقد هستند، شب یلدا را با مراسمی خاص و با تشریفات برگزار میکنند. در این شب، خانواده داماد انواع میوههای تزئین شده، آجیلهای مختلف، کله قند و نقل و نبات، که نماد شیرینی و خوشبختی هستند، به خانه عروس میبرند. علاوه بر این، معمولاً یک پارچه زیبا، کیف و کفش زمستانی، طلا و هدایای نقدی از دیگر هدایای شب یلدا برای عروس خانمها به شمار میروند. همچنین دیوان حافظ، شاهنامه و دیگر کتابهای مورد علاقه خانوادهها، طبق رسم و سلیقه، به عنوان هدیهای ویژه برای عروس یا داماد در این شب در نظر گرفته میشود.