شعر دماوندیه از زیباترین قصاید زبان فارسی است که آن را ملک الشعرای بهار در سال ۱۳۰۱ شمسی در تهران سرود. لازم به ذکر است که نام روزنامه ی وی نوبهار بود که ابتدا در مشهد منتشر می شد.
این روزها خبرها و صحبت های زیادی در مورد وقف قله دماوند شنیده اید. دماوند از دیرباز یکی از نمادهای مهم ما ایرانیان بوده و در اشعار حماسی، اعتراضی و … جایگاه ویژه ای داشته است. امروز میخواهیم به بهانه حرف و حدیث های اخیر در مورد این آتشفشان خاموش، به بررسی یکی از مشهور ترین اشعار مرتبط با آن بپردازیم. شعر دماوندیه، شعری معروف از ملک الشعرای بهار است که در خطاب به بلندترین کوه ایران سروده شده است.
اگرچه دماوند بیش از هرجای دیگری در اشعار فردوسی و به ویژه شاهنامه نمود پیدا کرده است، اما دماوندیه را می توان حتی از منظر سیاسی و اجتماعی نیز بررسی کرد. این شعر به نوعی اعتراض به زمانه ای است که شاعر در آن زندگی میکرده و ظلم و خشم فروخورده از بیداد و بی عدالتی آن روزهای ایران را به تصویر میکشد. نظرات متعددی در خصوص ابیات دماوندیه و تفسیر آنها وجود دارد که ما در این مطلب به نقطه نظرات اسماعیل امینی، شاعر و استاد دانشگاه استناد می کنیم.
شعر دماوندیه محدود به زمان نیست
اگرچه بسیاری معتقدند که دماوندیه نوعی اعتراض به ظلم زمانه شاعر است، اما محدود کردن این شعر به زمان، شاید ظلم به آن باشد. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که بهار، دماوندیه را پس ازسرخوردگی‌های سیاسی سروده است. اما نمیتوان در این باره با قاطعیت صحبت کرد. شاید بهتر باشد دماوندیه را نوعی ابراز نارضایتی نسبت به وضعیت معیشتی، اجتماعی و حتی سیاسی تعبیر کرد که در هر زمان و مکانی میتوان به ابیات آن پناه برد.
ساختار شعر دماوندیه ؛ قصیده ای در سوگ از دست رفته ها!
ملک الشعرای بهار، دماوندیه را در قالب قصیده سروده است. اما این قصیده برعکس قالب معمول این نوع شعر، فاقد ابیات تشبیب و تغزل در ابتدای شعر است. بهار از همان آغاز شعر، دماوند را خطاب قرار می دهد و از او میخواهد که همچون گذشته عظمتش را باز پس گرفته و همچون زلزله ای زمین را بلرزاند. درواقع شاعر به نوعی این آتشفشان خاموش را نماد عظمت از دست رفته ایران میداند. دماوند به روایت شاهنامه، محل به بند کشیدن ضحاک ماردوش است و ضحاک تا قیامت آنجاست. باور اساطیری ما چنین است که ضحاک گاهی از دماوند نعره میکشد و در آن صورت، آتشفشان این کوه روشن می شود. در این قصیده ما شاهد مجموعه ای از تلمیحات و اشارات تاریخی و ادبی هستیم که توجه به آنها درک شعر را به مراتب راحت تر می کند.
بهار از خشم فروخورده با دماوند سخن می گوید
میتوان دماوندیه را شعری عاطفی دانست که شاعر در آن خشم خود را بیان می کند. بهار ضمن مخاطب قرار دادن کوه دماوند با عناوینی چون دیو سپید پای دربند یا مشت درشت روزگار، خشم خود را نسبت به وضعیت جامعه عنوان می کند. بهار از دماوند میخواهد که با فوران کردن یا ضربه زدن، وضع جامعه را دگرگون کند. دماوند همواره نماد سربلندی ایران بوده و محمدتقی بهار نیز هوشمندانه از این کوه در شعرش کمک میخواهد.
شعر زبان ناممکن هاست و شاعر در آن با کنایه و ایهام، از جور زمان به دماوند پناه برده و از او کمک میخواهد. ابیاتی همچون «بگرای چو اژدهای گرزه/ بخروش چو شرزه شیر ارغند» یا «ابری بفرست بر سر ری/بارانش ز هول و بیم و آفند/ شکن در دوزخ و برون ریز/ بادافره کفر کافری چند/ ز آنگونه که بر مدینه عاد/ صرصر شرر عدم پراکند…» نمود این خواسته ها هستند. امیدواریم دماوند یا به قول بهار، گنبد گیتی، از آسیب ها و کج اندیشی ها به دور باشد و همواره چون نگینی سر به فلک کشیده، بر پهنه ی کشور عزیزمان بدرخشد.
کدام شاعران برای دماوند شعر گفته اند؟
اگرچه دماوندیه یا شعر مربوط به دماوند را به بیشتر با همین شعر مشهور ملک الشعرای بهار می شناسیم، اما کوه دماوند جایگاهی دیرینه در شعر سخنوران پارسی داشته است. شاعران زیادی کوه دماوند را به اشعار خود دعوت کرده اند و به نوعی از این نماد، در سروده هایشان استفاده کرده اند. دماوند نماد استقامت ایران در برابر ظلم زمانه و رخدادهای تلخ بوده است. حتی می توان ادعا کرد که داستان های اساطیری کشورمان در دماوند ریشه دارند و با این کوه آمیخته شده اند.
اما کدام شاعران بیشتر از دماوند سخن گفته اند؟ حکیم فردوسی در جای جای شاهنامه، سخن از دماوند کرده است. رستم و آرش کمانگیر، پیوندی جدانشدنی با دماوند دارند و دیوان و فرشتگان نیز با این کوه در ارتباط هستند. مولوی بزرگ نیز دماوند را در اشعارش میهمان کرده و به شکل مستقیم و غیر مستقیم، از این نماد بهره جسته است. نظامی دماوند را با عشق و اخلاق پیوند داده و خاقانی و محتشم کاشانی هم از این مسئله بی نصیب نبوده اند. فریدون مشیری، وحشی بافقی، عطار، فروغی بسطامی، پروین اعتصامی و هاتف اصفهانی هم دیگر شاعرانی هستند که به نوعی از کوه دماوند در اشعار خود استفاده کرده اند.
