نگاهی بر تعزیه خوانی و تاریخچه این آیین اصیل ایرانی

تعزیه، آیینی قدیمی که نام آن با ایام محرم و سوگواری اباعبدالله الحسین گره خورده است. مراسمی قدیمی که از دیرباز در کشورمان اجرا میشده و امروزه رنگ باخته است. اما تعزیه چیست؟ تعزیه در لغت به معنای سوگواری و عزاداری است. این مراسم، در واقعی نوعی تئاتر است که با عنوان شبیه خوانی هم شناخته می شود و اجرا کنندگان در آن، به شبیه سازی وقایع کربلا می پردازند.

البته تعزیه لزوما درباره امام حسین (ع) و واقعه کربلا نیست و نمایشنامه‌های آن، تمام موضوعات دینی و حماسی را در بر می گیرد. شاید جالب باشد بدانید که حتی تعزیه خنده دار هم داریم. همراهمان باشید تا کمی در مورد تعزیه، تاریخچه و اجزای آن صحبت کنیم.

تعزیه ، هنری ایرانی-اسلامی

تعزیه در سال ۲۰۱۰ در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو ثبت شده است و با اینکه در نقاط دیگر جهان از جمله جزیره ترینیداد در دریای کارائیب تا جزایر اندونزی اجرا می‌شود، به نام کشورمان به ثبت رسیده است. این هنر برخاسته از ایران است و سابقه آن به سال‌ها قبل از عاشورا و ورود اسلام به ایران برمی‌گردد. سووشون خوانی، یکی از نمونه های تعزیه است که هنرمندان هنگام اجرای آن، ماجرای در آتش رفتن سیاوش و اثبات بی گناهی این شخصیت شاهنامه را بازآفرینی می کردند.

معین البکا کیست و چه نقشی در تعزیه دارد؟

همانطور که اشاره کردیم، تعزیه، نوع یتئاتر مذهبی است که به صورت شعر و همراه با موسیقی اجرا می شود. هماهنگی بازیگران و تنظیم درست موسیقی، لحن، بیان، اشعار و … نیاز به یک کارگردان دارد که در تعزیه، به او معین البکا می گویند. به هر اجرای تعزیه، «مجلس» می‌گویند و بازیگران آن را با عنوان «شبیه خوان» می خوانند. نویسنده هم لقب مقتل نویس دارد و گاها به تعزیه، «جُنگ» هم گرفته می شود. جالب تر این که تهیه ‌کننده تعزیه، «بانی» و مابقی عوامل هم «عمله تعزیه» خوانده می شوند.

اجزای تعزیه

مجلس یا دستگاه

مجلس یا دستگاه، عنوانی است که برای اجزای کامل هر تعزیه انتخاب شده است. اگر در تعزیه، نقش مثبت با شمشیر شهید شود به آن «مجلس شهادت» می‌گویند. اما اگر نقش مثبت با زهر شهید شود به آن «مجلس وفات» می‌گویند. مجلس شهادت در روز و مجلس وفات، معمولا در شب اجرا می شود.  مجلس ها دارای بخش هایی به نامهای پیش خوانی، پیش واقعه و واقعه هستند که هرکدام به شکل خاصی اجرا می شوند.

شبیه خوان یا بازیگر

جزء مهم دیگر در تعزیه، شبیه خوان یا بازیگر است. بازیگران شبیه شخصیت‌های تاریخی بازی می‌کنند و تاکید دارند شبیه آنها شوند. به همین دلیل به بازیگران، شبیه خوان گفته می شود. شبیه خوان ها یا موافق خوان (مظلوم خوان) هستند، یا امام خوان. همچنین شهادت خوان، بچه خوان، حر خوان، زنانه خوان، مخالف خوان، اشقیا خوان، شمرخوان و تخت خوان هم دیگر اجزای تعزیه به شمار می روند.

نسخه یا فیلمنامه

مکتوبات تعزیه است که شامل متن و اشعار می گردد. به نویسنده اشعار هم مقتل‌ نویس می‌گویند.

موسیقی

آخرین و البته یکی از مهم ترین اجزای تعزیه، موسیقی است. موسیقی توسط گروهی ۷ نفره اجرا می شود که از آلات موسیقی ایرانی همچون طبل، دهل، سنج، سرنا و شیپور استفاده می کنند. تلاش گروه موسیقی این است که فضای صحنه را عوض کنند. هر وسیله در زمان خاصی نواخته می ‌شود؛ مثلا طبل، موقع ورود افراد نواخته می شود و سنج هم ضربات شمشیر در میدان جنگ را همراهی می ‌کند. نکته بسیار مهم این است که موسیقی با آواز شبیه خوان ها همراه نمی شود. موسیقی هر شبیه خوان، در واقع لحن اختصاصی اوست که بسته به هر نقش متفاوت است. مثلا امام خوان در دستگاه پنجگاه و رهاوی می‌خواند. شبیه خوان عباس در چهارگاه می‌خواند. مخالف خوان ‌ها، سه ‌گاه می‌خوانند و حتی بازیگر نقش عبدالله فرزند امام حسین (ع) در گوشه راک می‌خواند. گوشه راک عبدالله در تعزیه مشهور است.