آشنایی با رایج ترین قالب های شعر فارسی

به عنوان یک ایرانی تا چه اندازه با قالب های شعر فارسی آشنایی دارید؟ قالب شعر، شکل آرایش مصرع ها و نظام قافیه آرایی آن است. بر اساس همین قاعده، قالب های متنوعی در طول تاریخ به وجود آمدند که بیشتر شعرهای فارسی در آن قالبها سروده شدند. البته در قرن اخیر، یک تحوّل جهش وار به وجود آمد و برخی اصول حاکم بر وزن، قافیه و شعر فارسی دستخوش تغییر و تحولاتی شدند. به همین دلیل قالب های شعر تغییر کرده و قالبهای جدیدی نیز وارد ادبیات فارسی شدند. باهم با قالب های شعر فارسی آشنا می شویم.

انواع قالب های شعر فارسی

مثنوی

برای آشنایی بهتر با قالب مثنوی، بهتر است سری به شاهنامه بزنید. مثنوی با بیت های مصرع سروده می شود و هر بیت آن قافیه جداگانه دارد. چون می توان در هر بیت قافیه ای جدید به کار برد، مثنوی برای بیان داستان های طولانی و منظومه های بلند بسیار مناسب است. موضوع مثنوی متفاوت است. فردوسی در شاهنامه و نظامی و در اسکندرنامه، مثنوی های حماسی و تاریخی سروده اند. بوستان سعدی در قالب مثنوی اخلاقی و تعلیمی سروده شده است. خسرو شیرین نظامی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی نیز نمونه های مثنوی عاشقانه هستند. در نهایت، مثنوی معنوی مولانا ، منطق الطیر و عطار نیشابوری نیز مثنوی های عارفانه هستند.

غزل

یکی از رایج ترین قالب های شعر فارسی که همچنان شاعران بسیاری از آن برای سرودن عاشقانه و اشعاری با دیگر موضوعات استفاده می کنند. غزل در لغت به معنی “حدیث عاشقی” است. در قرن ششم که قصیده در حال زوال بود “غزل” پا گرفت و در قرن هفتم رسما قصیده را عقب راند و به اوج رسید. مخاطب غزل، معشوق است و شاعر در پایان شعر، اسم یا تخلص خود را به کار می برد. دیوان حافظ در قالب غزل سروده شده است و اشعار آن معمولا بین ۵ تا ۱۰ بیت دارند. دو مصراع اولین بیت و مصراع دوم بقیه ابیات در غزل با یکدیگر هم قافیه هستند. شهریار، هراتی، رهی معیری، صائب تبریزی، حافظ، سعدی، مولوی و سنایی غزنوی، جمعی از مشهور ترین غزل سرایان ایرانی هستند.

قصیده

قصیده از نظر شکل ابیات و قافیه ها بسیار شبیه به غزل است و مصراع اول و مصراعهای زوج آن هم قافیه هستند. تفاوت قصیده با غزل در تعداد ابیات آن است که از ۱۵ بیت بیشتر است و همچنین موضوع قصیده که عمدتا مدح است. البته نکوهش، وصف طبیعت و مسائل اخلاقی هم دیگر موضوعات قصیده به شمار می روند.

دوبیتی

حتما دوبیتی های باباطاهر را شنیده و تا حدی با آنها آشنایی دارید. این قالب شعری کوتاه، دارای دو بیت است که مصراعهای اول ،دوم و چهارم آن هم قافیه هستند. دوبیتی یا ترانه، بسیار شبیه به رباعی است و از نظر وزن و موضوع با آن تفاوت دارد. موضوع دوبیتی معمولا عارفانه و عاشقانه است و روستاییان بسیار در این قالب شعر سروده اند. باباطاهر عریان و فائز دشتستانی، مشهورترین دوبیتی سرایان هستند.

رباعی

یکی دیگر از قالب های شعر فارسی رباعی است که در ۴ مصرع و بر وزن “لاحول و لاقوه الابالله” سروده می شود. سه مصراع اول رباعی تقریباً مقدمه ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می شود. محتوای رباعی بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است و خیام را به عنوان یکی از بزرگ ترین رباعی سرایان فارسی می شناسند.